Μονοπάτια του νερού

Είναι δύσκολο να υπολογίσει κανείς τον τελικό αντίκτυπο από τα ευρωπαϊκά ή άλλα προγράμματα που υλοποιούνται και ολοκληρώνονται στη Σίφνο (όπως και αλλού). Τι μένει μετά;

Με το πρόγραμμα STARTS4Water που ολοκληρώθηκε το καλοκαίρι, ένα πράγμα που συμβαίνει είναι ότι το νερό πρωταγωνιστεί φέτος σε πολλές κουβέντες, σε νέες προτάσεις και ημερίδες. Μπορεί η επινόηση ενός βιώσιμου συστήματος διαχείρισης του νερού στο μέλλον να μοιάζει ακόμα μακρινή, αλλά ένα ανανεωμένο δίκτυο ανθρώπων, μη κερδοσκοπικών εταιριών και φορέων φροντίζουν να κρατηθεί ζωντανή η συζήτηση.

Μία από τις προτάσεις, αποτέλεσμα αυτής της ευαισθητοποίησης, είναι να διευρυνθεί το ήδη υπάρχον δίκτυο μονοπατιών με «Μονοπάτια του Νερού».

Η σκέψη αυτή προέκυψε γιατί η εγκατάσταση «Μαθαίνοντας από την Πουλάτη» των DECA architecture ήταν εν μέρει αποτέλεσμα μιας επιτόπιας έρευνας για το πώς μοιράζεται (και μοιραζόταν) το νερό στην αγροτική περιοχή γύρω και πάνω από το μοναστήρι της Πουλάτης. Έμπνευση για το έργο ήταν το όμορφο πλέγμα ρεμάτων με ανοιχτές στέρνες («χαβούζες»), υδραύλακες («κουτέντα»), πηγές και πηγάδια.

Τα 150 στρέμματα που μελετήθηκαν είναι ένα ρέμα με στενές ταράτσες, κυκλικά «λουριά» που κατεβαίνουν απότομα μέχρι τη θάλασσα. Μάλιστα, η περιοχή πάνω από το μοναστήρι ονομαζόταν κάποτε «Κήπος». Το ρέμα είναι χωρισμένο σε τρεις ζώνες με μονοπάτια που κυκλώνουν το κάθε ένα από τα τρία επίπεδα.

Αν δεν παρατηρήσεις προσεκτικά, δεν αντιλαμβάνεσαι ότι η κοιλάδα έχει κτιστεί έτσι ώστε το νερό να αρδεύει κάθε σπιθαμή εδάφους της περιοχής. Πρόκειται για μια εξαιρετικά σύνθετη κατασκευαστικά υποδομή διαχείρισης υδάτων, καθώς και ένα ανεκτίμητο παράδειγμα τεχνολογίας οργανικά ενταγμένης στο φυσικό περιβάλλον.

Εκτός από τις εξαιρετικές ξερολιθιές που το χαράζουν με τον χαρακτηριστικό τρόπο που ξέρουμε στη Σίφνο, υπάρχουν πάνω από 30 ανοιχτές στέρνες και γούρνες καθώς και πέτρινοι υδραύλακες («κουτέντα») που μεταφέρουν το νερό από τη μια στέρνα στην άλλη με τη βαρύτητα. Σήμερα έχουν αντικατασταθεί εν πολλοίς από πλαστικούς σωλήνες, αλλά το σύστημα είναι ακόμα ορατό.

Κάθε χωράφι (και όχι κάθε ιδιοκτήτης) δικαιούται μία συγκεκριμένη μερίδα νερού κάθε βδομάδα. Βασική μονάδα μέτρησης του νερού είναι το 12ωρο γέμισμα της κάθε στέρνας από κεντρική κοινοτική χαβούζα. Κάθε χωράφι έχει τις ώρες του και τις μέρες του. Για παράδειγμα, ένα χωράφι έχει δικαίωμα σε δύο ή τρία «νερά» (έτσι αποκαλούν το 12ωρο) κάθε βδομάδα, συγκεκριμένες μέρες. Οι κανόνες διαμοιρασμού πέρασαν προφορικά επί αιώνες από γενιά σε γενιά και σήμερα τηρούνται ακόμα σε μια κοινότητα 6 οικογενειών (19 ιδιοκτήτες) των οποίων τα χωράφια βρίσκονται στη συγκεκριμένη περιοχή. Υπάρχουν ιστορικές αναφορές στις συμφωνίες αυτές από το 1850, αλλά τα στοιχεία δείχνουν ότι εφαρμόζονταν και επί Φραγκοκρατίας. Από τις αρχές του 20ού αιώνα, τα δικαιώματα του κάθε χωραφιού άρχισαν να αποτυπώνονται στα συμβόλαια των ιδιοκτητών. Σήμερα, οι τελευταίοι εναπομείναντες αγρότες ακολουθούν τους κανόνες σε κάποιο βαθμό, αλλά το νερό που αντιστοιχεί σε εγκαταλειμμένα χωράφια μοιράζεται κατά βούληση.

Το μεγαλύτερο μέρος της περιοχής αυτής ανήκει σε οικογένειες Σιφνιών, με χαρακτηριστικά «κλειστής» κοινότητας. Οι λιγοστοί ξένοι ιδιοκτήτες που έκτισαν σπίτι στις δεκαετίες του 1980 και 1990, ήταν φίλοι ή άνθρωποι που η κοινότητα των ντόπιων «υιοθέτησε» μετά από πολλά χρόνια γνωριμίας. Τα χωράφια των νέων ιδιοκτητών έχουν αντίστοιχα δικαιώματα στο νερό, ωστόσο δεν καλλιεργούνται συστηματικά εκτός από τα εποχιακά ζαρζαβατικά των πιο νοικοκύρηδων. Όλοι, όμως, αναφέρονται στους κανόνες και οι αγρότες που είναι ακόμα ενεργοί φροντίζουν ευλαβικά τις υποδομές του εκλεπτυσμένου αυτού συστήματος.

Οι κυκλικές διαδρομές της Πουλάτης είναι μέρος της πρότασης για τα «Μονοπάτια του Νερού». Υπάρχουν και άλλες αγροτικές περιοχές στη Σίφνο όπου βλέπει κανείς ανοιχτές στέρνες και αντίστοιχο σύστημα: Πάνω από τον Πλατύ Γιαλό, δίπλα στο Μοναστήρι της Βρύσης, στην κοιλάδα πριν από το Κάστρο και αλλού. Έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον επίσης ότι αντίστοιχος τρόπος διαμοιρασμού έχει καταγραφεί και σε άλλα νησιά των Κυκλάδων, όπως στην Τήνο, τη Νάξο και την Πάρο.

Με τα «Μονοπάτια του Νερού» δεν προτείνονται μόνο καινούριες διαδρομές: Η ένταξη μιας θεματικής ενότητας, «του νερού» στη συγκεκριμένη περίπτωση, είναι για να εμπλουτιστεί εκπαιδευτικά η εμπειρία της περιπατητών και να αναβαθμιστεί το προφίλ της πεζοπορίας ως δραστηριότητας στο νησί. Ελπίζουμε πως θα υπάρξουν και άλλες θεματικές: λ.χ. στην προστατευόμενη περιοχή NATURA για την αναγνωρισμένη σπάνια χλωρίδα και πανίδα, ή για τον πηλό και τα κεραμικά, ή για τις εκκλησίες και τόσα άλλα που η Σίφνος έχει να προσφέρει.