Ιστορίες νερού στη Σίφνο, από το παρελθόν, στο σήμερα και το αύριο

Ίσως οι περισσότεροι/ες όταν μιλάμε για το νερό στο παρελθόν να θυμούνται κυρίως τα σταμνιά με τα οποία οι σιφνιές και οι σιφνιοί κουβαλούσαν το νερό από το πηγάδι. Ίσως να θυμόμαστε ακόμα και τις στέρνες ή τις γούρνες αλλά ως μνήμες ενός παρελθόντος που έφυγε. Είναι όμως μόνο αυτά ικανά να περιγράψουν τη σχέση της σιφνέικης κοινωνίας με το νερό;
Πριν από λίγες μέρες, την Κυριακή 22 Ιανουαρίου, είχαμε στο Ίδρυμα Πρόκου μια ενδιαφέρουσα συνάντηση με θέμα "Οι ιστορίες νερού στη Σίφνο" που κράτησε μάλιστα 2,5 ώρες με αμείωτο ενδιαφέρον. Μιλήσαμε πολύ για το παρελθόν αλλά όχι για να μείνουμε στο παρελθόν. Στην πραγματικότητα θυμηθήκαμε το παρελθόν αλλά για να μιλήσουμε για το σήμερα και κυρίως το αύριο, το μέλλον της διαχείρισης του νερού στη Σίφνο, λαμβάνοντας υπόψη 3 πραγματικότητες:
-
- Υπήρχε μια σοφία στην διαχείριση του νερού στο παρελθόν, οι άνθρωποι αντιλαμβάνονταν ότι έπρεπε να το χρησιμοποιούν σωστά και να το προστατεύουν μακροχρόνια, για να έχουν νερό για τις ανάγκες τους αλλά και για τη φύση. Αυτό σήμερα είναι ζητούμενο σε παγκόσμιο επίπεδο, ιδιαίτερα η ευρωπαϊκή νομοθεσία το θέτει ως στόχο μέσα από μια σειρά νομικών υποχρεώσεων, πολιτικών και χρηματοδοτήσεων “Καλής ποιότητας και επαρκές νερό για τις ανάγκες, των ανθρώπων, της οικονομίας και της φύσης”.
-
- Σήμερα έχουν αλλάξει συμπεριφορές και ανάγκες αλλά δεν τις έχουμε προσαρμόσει στις ιδιαίτερες συνθήκες ενός νησιωτικού χώρου στην Ανατολική Μεσόγειο. Πολλοί μεταφέρουν συνήθειες, απαιτήσεις και ανάγκες που αντιστοιχούν σε ένα άλλο περιβάλλον, σε μια άλλη κλιματική ζώνη, σε έναν αστικό χώρο, όπου το νερό τρέχει από τη βρύση αλλά δεν γνωρίζουμε από που έρχεται.
-
- Η εντεινόμενη κλιματική κρίση επηρεάζει πολλαπλώς τη σχέση μας με το νερό: αναμένεται συνολικά μείωση βροχοπτώσεων, μεγαλύτερη ξηρασία αλλά και πιο καταρρακτώδεις βροχές μέσα σε λίγη ώρα, καθώς και πολλές μέρες καύσωνα (μέχρι και 30 μέρες το χρόνο μέσα στον αιώνα, στην περιοχή μας, όταν μέχρι πρόσφατα ο μέσος όρος ήταν μια μέρα το χρόνο). Η μέση θερμοκρασία του πλανήτη έχει ανέβει κατά +1,2⁰C και η τάση είναι για αύξηση κατά +2,3 έως και +4,5⁰C. Η επίδραση στη Μεσόγειο είναι ακόμα μεγαλύτερη κατά +20%. Μιλάμε λοιπόν για ένα εντελώς διαφορετικό κλίμα όχι μόνο σε παγκόσμιο επίπεδο αλλά και στην δική μας περιοχή.



Στη συζήτηση που είχαμε αναρωτηθήκαμε πώς αυτή η σοφία, που συνεχώς ανακαλύπτουμε ότι ήταν αναπόσπαστο στοιχεία της καθημερινότητας των απλών ανθρώπων στη Σίφνο, θα βοηθήσει να επανασχεδιάσουμε μια σωστή, βιώσιμη διαχείριση του νερού στο μέλλον, ώστε να επαρκεί για τις ανάγκες μας - τις οποίες όμως πρέπει να οριοθετούμε και να τις προσδιορίζουμε στο συγκεκριμένο περιβάλλον των Κυκλάδων- αλλά και για τη φύση.
Ποια είναι τα μαθήματα που προκύπτουν από τη σοφή σχέση της παλαιότερης σιφνέικης κοινωνίας με το νερό - που είναι αλήθεια ότι έχει διαρραγεί σήμερα - για να μπορέσουμε να διαμορφώσουμε μια νέα, υπεύθυνη σχέση με το νερό στο μέλλον;
Μερικά μαθήματα - εμπειρίες που καταγράψαμε χάρη στην πολύτιμη εμπειρία ανθρώπων όπως ο Νίκος Κακάκης, ο Αντώνης Κακάκης. ο Νίκος ο Μπελιός, ο Ανδρέας ο Καλόγηρος, ο Γιώργος Ναρλής, ο Γιώργος Λουκής, ο Γιώργος Λουκιανός αλλά και η Ελένη Τρούλου:
- Στη Σίφνο είχε αναπτύχθηκε ένα πλήρες δίκτυο από πηγές, πηγάδια, στέρνες, γούρνες, χαβούβες, αποτελώντας μια εξαιρετική υποδομή για τις ανάγκες των κατοίκων μέσα στα χωριά αλλά και των αγροτών - κτηνοτρόφων και αγγειοπλαστών. Αυτό το δίκτυο αποτελεί ακόμα μια εξαιρετική και σημαντική χαρτογράφηση του νερού και, με τη βοήθεια επιστημονικών και διαχειριστικών εργαλείων, μπορούμε να έχουμε πολύ καλή εικόνα για τους υδατικούς πόρους της Σίφνου σήμερα.
- Τα μονοπάτια, οι δρόμοι των γεωργών, κτηνοτρόφων, αγγειοπλαστών, είναι σε μεγάλο βαθμό και διαδρομές νερού, περνούν, δηλαδή, από μέρη όπου υπάρχουν πηγές ή έχουν φτιαχτεί πηγάδια, στέρνες, γούρνες. Όταν κοντά στις διαδρομές δεν υπήρχαν πηγές ή πηγάδια, τότε κατασκευάζονταν στέρνες για να συμπληρωθεί το δίκτυο νερού.
- Σε όλο το νησί, ιδιαίτερα κοντά στα ρέματα όπου υπήρχαν περιβόλια, γίνονταν δίκαιος διαμοιρασμός του νερού με βάση εθιμικό δίκαιο που μάλιστα αναγνωρίζονταν και από το ειρηνοδικείο. Η Πουλάτη αποτελούσε ένα τέτοιο υπόδειγμα, αλλά το σύστημα διαμοιρασμού και προστασίας του νερού ήταν γενικευμένο σε όλη τη Σίφνο (και σε άλλα μέρη).
- Το νερό "διαχωρίζονταν" έξυπνα, ανάλογα με τις χρήσεις του, σε πόσιμο (πχ πηγάδια με καλό νερό σε κάθε χωριό και πηγές), σε αυτό που χρησιμοποιούνταν για άλλη οικιακή ή για αγροτική χρήση (στέρνες, χαβούζες, δεξαμενές), και σε αυτό που επαναχρησιμοποιούνταν για άλλες ανάγκες, πχ για πότισμα.
- Οι καλλιέργειες σε όλη τη Σίφνο, αν και ποικίλες, ήταν κυρίως ξηρικές και βασίζονταν σε ντόπιους σπόρους. Αυτές κάλυπταν όχι μόνο τις ανάγκες του νησιού, αλλά υπήρχαν και σημαντικές εξαγωγές. Οι γεωργοί είχαν αναπτύξει ιδιαίτερες γνώσεις και ικανότητες για το πότε καλλιεργούν και τι. Τα ποτιστικά είδη, περιορίζονται κυρίως εκεί που υπήρχε περισσότερο νερό, κοντά στους "ποταμούς". Τον Φεβρουάριο 2023 σε συνεργασία με τον ειδικό γεωπόνο Ροίκο Θανόπουλο, καταγράφηκαν πλήθος τοπικών σπόρων και ποικιλιών που ακόμα καλλιεργούν αγρότες ή γενικότερα Σιφνιοί/ Σιφνιές. Κατέγραψα μάλλον και πολλές από αυτές τις ενδιαφέρουσες συζητήσεις που αποτελούν μια προφορική ιστορία αλλά κυρίως ένα εργαλείο μεταφοράς αυτής της τεράστιας εμπειρικής γνώσης για το μέλλον. Ο Ροίκος Θανόπουλος θα αξιοποιήσει τους σπορους που συγκεντρώθηκαν στο πλαίσιο της Εθνικής Τράπεζας Σπόρων και θα συγκεντρωθούν και στο μέλλον ώστε να δημιουργηθεί μια τράπεζα τοπικών σπόρων της Σίφνου που θα διαθέτει υλικό σε όσους/όσες ενδιαφέρονται να τους καλλιεργήσουν, αλλά οι προτάσεις που θα κατατεθούν στον Δήμο και στον Αγροτικό και Μελισσοκομικό Συνεταιρισμό πάνε πιο πέρα, πώς θα μπορούσε να οργανωθεί ένα “αποθετήριο σπόρων” που θα βοηθήσει και τους γεωργούς αλλά και όσους/ες θέλουν να καλλιεργούν να έχουν ντόπιους σπόρους και ποικιλίες.
- Η μελισσοκομία αναπτύχθηκε πολύ στη Σίφνο, και διαπιστώνουμε ότι οι κυψέλες με μελίσσια αφθονούσαν, ήταν τοποθετημένες, σε περιοχές που είχαν κοντά νερό, όχι μόνο γιατί το πίνουν οι μέλισσες αλλά και γιατί το χρησιμοποιούν για να δημιουργούν κατάλληλες συνθήκες μικρο-κλίματος μέσα στις κυψέλες, ιδιαίτερα όταν υπάρχουν υψηλές θερμοκρασίες το καλοκαίρι.
- Στη Σίφνο, με τους πολλούς ανεμόμυλους, λειτουργούσαν και 4-5, ίσως και περισσότεροι, νερόμυλοι. για αρκετές δεκαετίες. Σήμερα διασώζονται ελάχιστα απομεινάρια. Θα μπορούσαν να αποκατασταθούν αυτοί οι νερόμυλοι και να αποτελέσουν, μαζί με ανεμόμυλους και τα μεταλλεία, ένα ανοιχτό μουσείο εκπαίδευσης στην ιστορία των τεχνολογικών και βάση ενός τουρισμού για αυτές τις ενδιαφέρουσες τεχνολογίες στη Σίφνο, όπως γίνεται σε πολλές ευρωπαϊκές περιοχές.
- Διαπιστώνουμε πολλές ασυνέχειες και κενά στη γνώση των νέων γενεών για βασικές διαστάσεις της ζωής στη Σίφνο αλλά και αλλαγές σε τρόπους ζωής, που έχει όμως συνέπειες στο σήμερα. Χρειάζεται από κοινού η εκπαιδευτική κοινότητα όσο και οι γονείς να συμβάλλουν στην σε βάθος γνωριμία των νεότερων γενεών με το φυσικό, πολιτισμικό, ιστορικό και ανθρωπογενές περιβάλλον της Σίφνου, που το επίσημο εκπαιδευτικό σύστημα προσπερνάει.
- Η συλλογική σοφία στην διαχείριση του νερού μέσα από άτυπες δομές στην καθημερινότητα, με συνεχή συζήτηση που αφορούσε όλους, δεν έχει αντικατασταθεί σήμερα από ένα σύγχρονο σύστημα βιώσιμης διαχείρισης του νερού με τη συμμετοχή όλων, όπως εξάλλου προβλέπει και η ευρωπαϊκή νομοθεσία (Οδηγία για το Νερό 60/2000 και άλλες πιο πρόσφατες τεχνολογίες). Έχει μείνει ένα τεράστιο κενό που δεν γεμίζει από τεχνικά, μόνο, έργα που είναι μεν αναγκαία αλλά δεν απαντούν στις ταυτόχρονες και πολλαπλές προκλήσεις (κλιματική, οικονομική, κοινωνική, αλλαγή σε τρόπους ζωής, απαιτητικός σε κατανάλωση τουρισμός κ.ά.). Είναι ανάγκη να ενισχύσουμε το διάλογο και να λάβουμε συλλογικές αποφάσεις για το πώς ένα πιο πράσινο μοντέλο διαχείρισης του νερού μπορεί να επιτευχθεί με τη συμβολή και της επιστημονικής γνώσης και της σοφίας του παρελθόντος, επιστέγασμα αιώνων παρατήρησης και προσαρμογής αλλά και σύγχρονων, συμμετοχικών / συνεργατικών δομών διαχείρισης.
Πολλοί από τους επισκέπτες και τους νέους κατοίκους της Σίφνου κάνουν επιλογές -από το μέγεθος των κτιρίων, την αισθητική τους, τη χρήση του νερού, την απαίτηση για πισίνες, μέχρι το είδος των φυτών που επιλέγουν να φυτέψουν σε κήπους-, που δεν εναρμονίζονται με το δεδομένο φυσικό, πολιτισμικό και ανθρωπογενές περιβάλλον του νησιού. Χρειάζεται να δώσουμε μεγαλύτερη έμφαση στην σε βάθος ενημέρωση και κατανόηση της ανάγκης να παραμείνει η Σίφνος ένας ιδιαίτερος τόπος, και να μην μετατραπεί σε ένα άχρωμο τουριστικό προορισμό, ένα κακέκτυπο αστικού προαστίου.
Member discussion