Η ξερολιθιά ως στυλοβάτης του αγροτικού τοπίου της Σίφνου

Με τον όρο ξερολιθιά αναφερόμαστε σε ένα είδος τοιχοποιίας, μια τεχνική, με πέτρες ακανόνιστου σχήματος, χωρίς κανένα συνδετικό υλικό(εν ξηρώ). Η πέτρα συνήθως συλλέγεται από τον περιβάλλοντα χώρο για λόγους ευκολίας, αλλά και για να μπορέσει ο χώρος να καθαριστεί και να είναι καλλιεργήσιμος. Η τεχνική αυτή χρησιμοποιείται παγκοσμίως από αρχαιοτάτους χρόνους, όπως και στις Κυκλάδες, με τις απέραντες ξερολιθιές να χαρακτηρίζουν το αγροτικό νησιώτικο τοπίο. Ο νομπελίστας ποιητής Γεώργιος Σεφέρης τις ονόμασε "ρυτίδες γης", ενώ "δαντελένια λιθόζωνα" τις χαρακτηρίζει ο ακαδημαϊκός ζωγράφος Παναγιώτης Τέτσης.

Τα άγονα και απότομα εδάφη σμιλεύτηκαν σε μικρές λωρίδες γης πολύτιμες και γόνιμες. Η χρονολόγησή τους είναι δύσκολη, καθώς συνεχώς χτίζονταν νέες, επεκτείνονταν ή ανακατασκευάζονταν οι παλαιότερες. Στη Σίφνο οι παλαιότερες ξερολιθικές εγκαταστάσεις εντοπίζονται στη μυκηναϊκή ακρόπολη του Αγίου Ανδρέα, στον Άγιο Νικήτα και στο Κάστρο, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν υπάρχουν και παλαιότερες που δεν έχουν εντοπιστεί ακόμη. Σύμφωνα με το Γερμανό αρχιτέκτονα Κρίστοφ Βάγκνερ, το συνολικό μήκος των ξερολιθιών στη Σίφνο είναι 2.000 χιλιόμετρα, μπορεί και πολύ περισσότερα.

Οι ξερολιθιές μπορούν να είναι έντονα ορατές με τους αναλημματικούς τοίχους που διαμορφώνουν τις αναβαθμίδες με καλλιεργήσιμα εδάφη, οριοθετώντας χωράφια και μονοπάτια, μπορεί απλώς να βοηθούν στην κατασκευή των κτισμάτων γεωργοκτηνοτροφικής χρήσης (στάβλοι, αλώνια, λιοτρίβια, πατητήρια, ανεμόμυλοι, θεμωνιές, στέρνες, γεφύρια κ.ά.).

Έχει επικρατήσει με τον όρο ξερολιθιά, να αναφερόμαστε στις οριζόντιες λωρίδες που φαντάζουν σα να είναι ένα φυσικό στοιχείο, κι όμως, το γιγάντιο έργο που είναι αναπόσπαστο κομμάτι του τοπίου είναι δημιουργημα του ανθρώπου με μόνα υλικά την τοπική πέτρα και εργαλεία για να τη σμιλεύσει. Η εικόνα τους θεωρείται σαν κάτι δεδομένο, σα να υπήρχαν από πάντα, ενώ ενσωματώθηκαν και ταυτίστηκαν με αυτό που ονομάζουμε αγροτικό τοπίο, αποτελώντας έργα τέχνης αρμονικά δεμένα με το περιβάλλον που φαντάζουν αποτέλεσμα φυσικής διεργασίας χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση.

Η αξία δεν περιορίζεται μόνο στην κατανόηση της κατασκευής και των λειτουργιών, αλλά και στο χρόνο κατασκευής, της δυσκολίας μεταφοράς των υλικών και στη συντήρηση στο χρόνο. Είναι εμφανής η προσαρμοστικότητα της ανθρώπινης κοινωνίας στο φυσικό της περιβάλλον, ο σεβασμός στο τοπίο, διατηρώντας μια ταπεινότητα στους όγκους με μόνο στόχο τη διαχείριση τη γης.

Οι ξερολιθιές δημιουργήθηκαν από ανάγκη, προκειμένου οι άνθρωποι να επιβιώσουν και να αποκτήσουν διατροφική αυτάρκεια. Το γεωγραφικό ανάγλυφο δεν έδινε τη δυνατότητα για επιβίωση, έτσι ήταν αναγκαίο να μηχανευτούν τρόπους για να μεγιστοποιήσουν τον ωφέλιμο χώρο τους και να τον διαμορφώσουν με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπορούν να επιβιώσουν, μετατρέποντας τις απότομες πλαγιές σε μικρές, αλλά πολύτιμες καλλιεργήσιμες εκτάσεις. Αυτή η "εκμετάλλευση" της γης έγινε με απόλυτο σεβασμό στη φύση, στο περιβάλλον, στα φυσικά φαινόμενα.

Ποιος είναι όμως ο ρόλος και η σημασία των ξερολιθιών;

Πολιτισμικός: Οι ξερολιθιές άξια πλέον αποτελούν μνημείο της παγκόσμιας άυλης πολιτιστικής κληρονομιάς. Η τέχνη της ξερολιθιάς, έχει εγγραφεί στο Εθνικό Ευρετήριο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς από το 2015, ενώ το 2018 εντάχθηκε και στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO (ύστερα από πρόταση για ένταξη σε συνεργασία με την Κύπρο, τη Γαλλία, την Ελβετία, την Ισπανία, την Ιταλία, την Κροατία και τη Σλοβενία). Τα δύο αυτά ορόσημα υπογραμμίζουν τη σπουδαιότητα της τέχνης της ξερολιθιάς και τη διεθνή αναγνώρισή της ως πολιτισμικό στοιχείο που οφείλουμε να διατηρήσουμε και να αναδείξουμε, ενώ χαρακτηρίζει την πολιτιστική ταυτότητα ενός τόπου.

Οικολογικός: Συμβάλλουν στη βιοποικιλότητα διαμορφώνοντας ένα περιβάλλον προστασίας για ερπετά, έντομα, ενώ στα κενά ανάμεσα στις πέτρες ριζώνουν διάφορα είδη φυτών. Τοίχοι συνεχόμενοι αποτελούν πραγματικά βιολογικά δίκτυα, που προσφέρουν ευνοϊκές συνθήκες ζωής τόσο στην πανίδα όσο και στη χλωρίδα της περιοχής. Το μικροκλίμα ενός ξερολιθικού τοίχου χαρακτηρίζεται από μικρή διαθεσιμότητα ύδατος και από έντονη και διαρκή ηλιακή ακτινοβολία. Σ' αυτόν τον μικροβιότοπο, η υγρομετρία και οι σημαντικές διακυμάνσεις της θερμοκρασίας καθορίζουν ακραίες συνθήκες ζωής. Άρα στις επιφάνειες και στις κοιλότητες των τοίχων της ξερολιθιάς παρέχεται τροφή, καταφύγιο, χειμερία νάρκη, χώρος φωλιάσματος και αναπαραγωγικές ευκαιρίες σε πληθώρα οργανισμών.

Κλιματικός: Συγκρατούν το νερό της βροχής, το οποίο εμπλουτίζει το χώμα, ρυθμίζουν τη ροή των υδάτων (συγκρατεί το νερό και το διοχετεύει ομαλά), προστατεύουν από τις πλημμύρες, εμποδίζουν τη διάβρωση (που ευνοεί τα ξηρά εδάφη) και ευεργετούν έτσι όλο το οικοσύστημα (έλεγχος ισορροπίας νερού και κλίματος).

Αγροτικός: Οριοθετούν ιδιοκτησίες, δημιουργούν καλλιεργήσιμη γη, στηρίζουν το επικλινές έδαφος, το προστατεύουν από τη διάβρωση δημιουργώντας τις οριζόντιες επιφάνειες που συγκρατούν το χώμα και το νερό της βροχής πολύ αποτελεσματικά και τροφοδοτούν τον υδροφόρο ορίζοντα. Αποτέλεσμα το έδαφος εμπλουτίζεται και οι άγονες απότομες πλαγιές μετατρέπονται σε γόνιμες καλλιεργήσιμες επιφάνειες με κηπευτικά, σιτηρά, όσπρια, ελιές, αμπέλια....

Μέχρι τη δεκαετία του 70 η συντήρηση των ξερολιθικών τοίχων αποτελούσε ετήσια εργασία ρουτίνας. Οι αγρότες χρησιμοποιούσαν τους κενούς από αγροτικές εργασίες μήνες για να συντηρήσουν και να επισκευάσουν αυτά τα έργα που αποτελούσαν τα όρια των αγρών τους και προστάτευαν την καλλιεργήσιμη γη των κεκλιμένων εδαφών, από τη διάβρωση. Έκτοτε η ταχεία αύξηση της εκμηχάνισης στις καλλιέργειες και η μείωση των εργατικών χεριών προς όφελος του δευτερογενούς και του τριτογενούς τομέα, εξαφάνισαν σχεδόν αυτή την ανθρώπινη δραστηριότητα.

Με την εγκατάλειψη των αγροτικών περιοχών και τη συσπείρωση στα αστικά κέντρα, η πρωτογενής παραγωγή εγκαταλείφθηκε, η οικονομία στράφηκε στον τριτογενή τομέα, με αποτέλεσμα οι ξερολιθιές να μη συντηρούνται πλέον για λειτουργικούς λόγους και η φθορά του χρόνου από φυσικές καταστροφές(βροχές, ζώα) αλλά και οι ανθρώπινες επεμβάσεις (καταστροφές ξερολιθιών και μονοπατιών για διάνοιξη δρόμων και κατασκευές οικοδομών) να οδηγούν σιγά σιγά στην καταστροφή τους.

Ωστόσο, η συμβολή της ξερολιθιάς στην οργάνωση και τη συγκρότηση τοπίων και ταυτοτήτων υπογραμμίζεται σε διεθνές επίπεδο όλο και περισσότερο. Η αναγνώριση της αξίας της γνώσης αυτής και η συνέχιση της δραστηριότητας είναι απαραίτητη. Ευτυχώς υπάρχουν ακόμη κάποιοι τεχνίτες και μάστορες που μπορούν ακόμα να μεταδώσουν τη γνώση αυτή, ώστε να μπορέσει να συνεχιστεί και στις επόμενες γενιές. Είναι πολύ σημαντικό να καταγραφούν με τα κατάλληλα μέσα οι ξερολιθιές και με τη σωστή καθοδήγηση και μελέτη να αρχίσουν σιγά σιγά να αποκαθίστανται σταδιακά και μεθοδικά. Πρέπει να υπάρξει ευαισθητοποίηση και αφύπνιση της ιδιαίτερης σημασίας της κυρίως σε τοπικό επίπεδο, ώστε να εκπαιδευτεί η νέα γενιά και να ξεκινήσουν δράσεις προστασίας, διατήρησης και ανάδειξης.

Και όπως πολύ εύστοχα διατύπωσε η Έφη Ψιλάκη:

"Είναι η πιο απλή, η πιο εντυπωσιακή και η πιο σοφή παρέμβαση στο περιβάλλον. Δημιουργεί γόνιμη καλλιεργήσιμη γη, προστατεύει το έδαφος, προφυλάσσει την άγρια ζωή. Αλλά κυρίως κρατάει τους ανθρώπους στον τόπο τους. Μια περιδιάβαση στον υπέροχο κόσμο των ελληνικών βαθμίδων θα μπορούσε να διδάξει πολλά το σύγχρονο άνθρωπο". (Η Σοφία της ξερολιθιάς).

Η πολιτισμική κληρονομιά είναι πηγή έμπνευσης, ενώ μπορεί να διδάξει τεχνικές και λύσεις. Μαθήματα από το παρελθόν, που ενισχύουν την τοπική ταυτότητα, μπορούν να διαμορφώσουν ένα τουριστικό προϊόν υψηλής αξίας διατηρώντας με σεβασμό τη λεπτή ισορροπία του νησιώτικου συστήματος και αναδεικνύοντας το φυσικό και πολιτισμικό πλούτο.