Το τοπίο κρούει τον κώδωνα του κινδύνου

"Όσο ο άνθρωπος δε διέθετε τα σύγχρονα τεχνικά μέσα, δεν μπορούσε να μεταβάλει το φυσικό περιβάλλον δραστικά και να καταστρέψει τις φυσικές ομορφιές στα τοπία οριστικά και αμετάκλητα".
Νίκος Προμπονάς

Το εύθραυστο αγροτικό τοπίο

Το τοπίο σαν έννοια χαρακτηρίζει και σφραγίζει τον κάθε τόπο, διαμορφώνει την εικόνα του, εμπεριέχει ψηφίδες πολιτιστικής κληρονομιάς, εμπνέει καλλιτέχνες και μέσω της ανθρώπινης ύπαρξης και δραστηριότητας ταυτοποιείται. Συμβολίζει μια οντότητα, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί και μια παρακαταθήκη ιστορική, γεωγραφική και κοινωνική. Δεν είναι μια σημειακή εικόνα, είναι η μαρτυρία μιας ιστορικής και πολιτισμικής κληρονομιάς μέσα στο χρόνο. Η ανθρώπινη παρουσία διαμόρφωνε ανέκαθεν το τοπίο με τη δράση της και με ενέργειες για επιβίωση.

Το άγονο και ακανόνιστο ανάγλυφο των νησιών από την αρχαιότητα σμιλεύτηκε και χειροτεχνήθηκε με σύνεση και με σεβασμό στη φύση από τον άνθρωπο, συνδυάζοντας τη βιωσιμότητα με την αισθητική. Αποτέλεσμα της συνύπαρξης αυτής είναι τα μονοπάτια και οι αναβαθμίδες που αποτελούν την επιτομή του ανθρώπινου μόχθου και της ανθρώπινης επινοητικότητας. Τα μονοπάτια αποτέλεσαν τους δρόμους επικοινωνίας των ανθρώπων με τις καλλιέργειες, με τη θάλασσα, με τους άλλους ανθρώπους, ενώ οι ξεχωριστές ξερολιθιές που σχηματίζουν αναβαθμίδες «ζωγραφίζουν» από άκρη σε άκρη τα νησιά, οριοθετούν τα χωράφια και συντέλεσαν ανά τους αιώνες στην ευφορία τους, κάνοντας τις απότομες πλαγιές εύφορες. Είναι χαρακτηριστικό ότι η τέχνη της ξερολιθιάς εντάχθηκε το 2018 στον Αντιπροσωπευτικό Κατάλογο της Άυλης Πολιτιστικής Κληρονομιάς της Ανθρωπότητας της UNESCO.

Μικρότερες κατασκευές πετρόχτιστες συνοδεύουν όλη αυτή την ανθρώπινη παραγωγή, με καθεμία ξεχωριστά να εξυπηρετεί διαφορετική λειτουργία, είναι ενταγμένες αρμονικά και αξιοθαύμαστα στο φυσικό τοπίο, συνθέτοντας ένα ενιαίο σύνολο, δημιουργώντας την εντύπωση πως βρίσκονταν πάντα εκεί. Το βιοκλιματικό στοιχείο που θεωρείται πρωτοποριακό και σύγχρονο στη μοντέρνα αρχιτεκτονική υπήρχε ανέκαθεν σε όλες αυτές τις κατασκευές που συνθέτουν το αγροτικό τοπίο.

Είναι εμφανής η προσαρμοστικότητα της ανθρώπινης κοινωνίας στο φυσικό της περιβάλλον. Υπάρχει μια λαϊκή ρήση "Σπίτι όσο χωρείς, χωράφι όσο θωρείς", τονίζοντας την αξία που είχε η αγροτική γη σε σχέση με την κατοικία. Η φύση και οι καλλιέργειες ήταν ζωτικής σημασίας για τον άνθρωπο και την επιβίωσή του, σε σχέση με την κατοικία του, που αρκούσε για να καλύψει τη βασική ανάγκη της προστασίας από τις καιρικές συνθήκες. Η προτεραιότητα για την αγροτική γη ήταν αυτή που οδήγησε στη διαμόρφωση του τοπίου, όπως το θαυμάζουμε σήμερα.

Θεσμικό πλαίσιο προστασίας του τοπίου

Το 2010 κυρώθηκε με το Ν.3827 η Ευρωπαϊκή Σύμβαση του Τοπίου(2000), όπου "τοπίο είναι μια περιοχή, όπως την κατανοεί ο λαός, της οποίας ο χαρακτήρας είναι το αποτέλεσμα της δράσης και της διάδρασης φυσικών ή/και ανθρωπίνων παραγόντων". Η Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς του ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού τονίζει ότι το ελληνικό αγροτικό τοπίο μπορεί να θεωρηθεί πολιτισμικό αγαθό διότι αποτελεί ένα πλέγμα πολιτιστικών εμπειριών και βαθιά στο χρόνο ριζωμένων πολιτισμικών πρακτικών.

Στο άρθρο 24 του Συντάγματος αναγράφεται ως «υποχρέωση του Κράτους και δικαίωμα του καθενός» η προστασία του φυσικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος, στις μέρες μας όμως η εικόνα ενός τοπίου μεταβάλλεται διαρκώς άλλοτε με αργούς και άλλοτε με ταχύτατους ρυθμούς. Κι ενώ οι αρχαιότητες που αποτελούν ακόμη έναν πόλο έλξης για τους τουρίστες προστατεύονται, το αγροτικό τοπίο των νησιών δεν αναγνωρίζεται σαν πολιτιστικό αντικείμενο προστασίας.

Για πρώτη φορά παρουσιάζονται μέτρα προστασίας με το Π.Δ. 110, ΦΕΚ 402Δ'17.5.2002, "Χαρακτηρισμός των νησιών ως περιοχών που έχουν ανάγκη από ιδιαίτερη προστασία και καθορισμός περιορισμών και ειδικών όρων δόμησης στις εκτός σχεδίου και εκτός οικισμών περιοχές αυτών", όπου αναφέρεται η απαγόρευση κατεδάφισης των αγροτικών κτισμάτων και η προτροπή διατήρησής τους μέσω αντικινήτρων.

Πριν από το συγκεκριμένο Π.Δ. η αγροτική κληρονομιά εντασσόταν αόριστα και χωρίς καμιά είδους προστασία σε παλαιότερους νόμους που άπτονται της βιοποικιλότητας, των αρχαιοτήτων ή σε πιο γενικούς περιορισμούς, όπως ο Ν. 1469/1950 "Περί προστασίας ειδικής κατηγορίας οικοδομημάτων και έργων τέχνης μεταγενέστερων του 1830", το άρθρο 24 του Συντάγματος 1975, ο Ν. 1650/1986 "Για την προστασία του περιβάλλοντος", ο Ν. 3028/2002 "Περί αρχαιοτήτων και πολιτισμικής κληρονομιάς", ο Ν. 2742/1999 "Χωροταξικός σχεδιασμός και αειφόρος ανάπτυξη και άλλες διατάξεις" και τέλος ο Ν.3937/2011 "Διατήρηση της βιοποικιλότητας και άλλες διατάξεις".

Το τοπίο κινδυνεύει

Το νησιώτικο αγροτικό τοπίο αλλάζει συνεχώς με αλλοιώσεις είτε λόγω της φυσικής φθοράς του περιβάλλοντος είτε λόγω των ανθρωπογενών δραστηριοτήτων. Οι ανθρωπογενείς δραστηριότητες ακολουθούν την ανάπτυξη της κοινωνίας και τους ρυθμούς με τους οποίους ο τουρισμός καλεί τις τοπικές κοινωνίες να συμπορευθούν. Λόγω της ολοένα αυξανόμενης τουριστικής ανάπτυξης, παρατηρείται έντονη ανοικοδόμηση με αυθαιρεσίες κυρίως στα εκτός σχεδίου κτίσματα (στο αγροτικό τοπίο δηλαδή) που δεν ακολουθούν τα πλαίσια του εθνικού χωροταξικού σχεδίου, η ανάγλυφη μορφολογία των κορυφογραμμών έχει αλλάξει, ενώ στοιχεία που δε συνάδουν με την παραδοσιακή αρχιτεκτονική εντοπίζονται σε νεόδμητες οικοδομές, όπως επίσης και αυθαιρεσίες στις προστατευόμενες περιοχές Natura.

Εκτός από την παράνομη οικιστική δόμηση, απειλή στο τοπίο αποτελεί και η παράνομη διάνοιξη δρόμων, η διαπλάτυνση και καταστροφή των μονοπατιών, με σκοπό να γίνουν δρόμοι προκειμένου να εξυπηρετήσουν την πρόσβαση σε νεόδμητες κατοικίες ή να δημιουργήσουν πρόσφορο έδαφος για νέες κατασκευές. Απόρροια της απότομης τουριστικής ανάπτυξης είναι η πώληση της γης για υποδομές και οικοδομές, απαξιώνοντας σε βάθος χρόνου το τοπίο. Κι όπως πολύ σοφά έχει αναφέρει η Καθηγήτρια Αρχαιολογίας Λίλα Μαραγκού: ξεπουλώντας και αλλοιώνοντας τη γη μας "πλουτίζουμε φτωχαίνοντας".

Η «επίπλαστη» ανάγκη της επέκτασης των υποδομών λόγω των νέων αναγκών, κατακρεουργούν το τοπίο, αδιαφορώντας για την κλίμακα του νησιού και τη φέρουσα ικανότητά του. Η φέρουσα ικανότητα, διερευνά το μέγιστο ανεκτό όριο επιβαρύνσεων που μπορεί να δεχθεί ένας τόπος πέραν των οποίων παύει να υπάρχει ισορροπία ανάμεσα στο περιβάλλον, στην οικονομία και στην κοινωνία με αποτέλεσμα να ασκούνται αρνητικές πιέσεις στους μονίμους κατοίκους και επισκέπτες. Οι διαθέσιμοι πόροι είναι πεπερασμένοι. Γι’ αυτό και η ανάπτυξη πρέπει να προκύπτει ως απάντηση της φέρουσας ικανότητας του κάθε τόπου, με χωροταξικό σχεδιασμό και συγκεκριμένο θεσμικό πλαίσιο.

Το τοπίο και το μέλλον του είναι ευθύνη όλων μας

Κάθε τόπος με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του οφείλει να τα αναγνωρίσει και να τα προστατεύσει με όσα μέσα διαθέτει προκειμένου να αναδείξει την πολιτιστική του κληρονομιά που είναι τόσο σημαντική για την πορεία του ιδιαίτερα στις μέρες μας. Σημαντικός παράγοντας σε κάθε προσπάθεια είναι ο ντόπιος πληθυσμός που με την εμπειρία του, την ιστορία του και την αγάπη του για τον τόπο του μπορεί να εντοπίσει και να προάγει κάθε είδους πολιτισμό. Κάποιες περιοχές αξίζει να μείνουν ανέπαφες και να μην καταστρέφονται αλόγιστα στο βωμό της ψευδαίσθησης της «ανάπτυξης» που τόσο πολύ επιζητούμε.Το τοπίο είναι εύθραυστο, ανήκει σε όλους κι αφού όλοι είμαστε περαστικοί, αυτό το μέρος οφείλουμε να το διατηρήσουμε, να το προστατεύσουμε και να το διασώσουμε χωρίς να το καταστρέψουμε ολοσχερώς για να μπορέσουν να το απολαμβάνουν και οι επόμενες γενιές.