Αναζητώντας το νερό: τότε και τώρα

Δεν έχουμε ποτάμια δεν έχουμε πηγάδια δεν έχουμε πηγές, μονάχα λίγες στέρνες, άδειες κι αυτές, που ηχούν και που τις προσκυνούμε.
Γεώργιος Σεφέρης

Το νερό στα νησιά

Το νερό για κάποια μέρη είναι δεδομένο, όμως σε άνυδρα μέρη λόγω μορφολογίας και κλίματος, όπως τα περισσότερα Κυκλαδονήσια, ανάμεσά τους και η Σίφνος, το νερό ήταν πάντα ένα ζητούμενο. Ημιορεινό νησί, με έντονο ανάγλυφο, και μικρή κλίμακα επιφάνειας, σε συνδυασμό με τη χαμηλή ετήσια βροχόπτωση, δεν επιτρέπουν τον εμπλουτισμό των υπόγειων υδροφορέων με αποτέλεσμα τη μικρή διαθεσιμότητα σε νερό.

Όλες οι άγονες βουνοπλαγιές με τις απότομες κλίσεις σμιλεύθηκαν και διαμορφώθηκαν καλαίσθητα σε αναβαθμίδες με ξερολιθιές, προκειμένου το απαραίτητο νερό της βροχής να συγκρατείται, αποτρέποντας τη διάβρωση και κάνοντας εύφορα τα χωράφια για την καλλιέργεια της γης. Αποτέλεσμα αυτής της πρακτικής το μοναδικό αγροτικό τοπίο που χαρακτηρίζει την εικόνα των νησιών και αποτελεί πρότυπο ευρεσιτεχνίας και μόχθου των κατοίκων. Εκτός από τις βροχές ο υδροφόρος ορίζοντας εμπλουτίζεται και από τους υδρατμούς που προέρχονται από την εξάτμιση του θαλασσινού νερού κατά τη διάρκεια της νύχτας, οι οποίοι συμπυκνώνονται και κατακάθονται, ενώ με τη βοήθεια της βλάστησης και των ριζωμάτων, αυτή η υγρασία καταλήγει στον υδροφόρο ορίζοντα.

Πενία τέχνας κατεργάζεται

Κι επειδή «πενία τέχνας κατεργάζεται», οι νησιώτες για την επιβίωσή τους έπρεπε να βρουν τρόπους να «σώσουν το νερό». Με μόνα εφόδια την ανάγκη για επιβίωση, το μυαλό και τη φύση, με απλότητα και σοφία εμπνεύστηκαν τρόπους για την ανεύρεση, τη συλλογή και την αξιοποίηση του πόρου αυτού, με απόλυτο σεβασμό και ισορροπία. Εκμεταλλεύτηκαν τα υπόγεια νερά από τον υδροφόρο ορίζοντα (υπέδαφος), τα επιφανειακά νερά (ρυάκια, φυσικές πηγές) από την επιφάνεια της γης καθώς και τα όμβρια ύδατα από τις βροχοπτώσεις με τη συστηματική συλλογή τους. Έτσι, δημιούργησαν πηγάδια για άντληση του υπόγειου νερού, κρήνες για εκμετάλλευση του επιφανειακού νερού από φυσικές πηγές, φράγματα για συλλογή του επιφανειακού νερού, νερόμυλους κοντά σε ρέματα ή καταρράκτες. Ενίοτε τις κατασκευές αυτές συνόδευαν ανοιχτές στέρνες (χαβούζες) και γούρνες για τα ζώα.

Με τα αγροτικά κτίσματα απόλυτα ενταγμένα στο τοπίο, διαμορφώθηκε έτσι αυτή η αξιοθαύμαστη και χειροποίητη αγροτική πολιτιστική κληρονομιά που θαυμάζουμε σήμερα στο νησιώτικο τοπίο.

Οι στέρνες

Αυτό που χαρακτηρίζει όμως κάθε κτίσμα και αποτελεί την επιτομή της εκμετάλλευσης του νερού είναι το σύστημα συλλογής βρόχινου νερού με τις στέρνες. Βρίσκονται σχεδόν σε κάθε ιδιοκτησία, μέσα σε οικισμούς ή στους αγρούς, υπόγειες ή υπέργειες. Η συλλογή γινόταν στις επίπεδες στέγες των κτισμάτων(σπίτια, εκκλησίες, στάβλοι) στη συνέχεια με διαφορες μορφολογικές τεχνικές το νερό ακολουθούσε το σωλήνα υδρορροής(λούκι) και κατέληγε στη στεγανή στέρνα. Πολλές φορές υπήρχει ένα μεταλλικό (τσίγκινο)κουτί σα φίλτρο, όπου στα πρωτοβρόχια έκλειναν την τρύπα προκειμένου να φύγει το «βρώμικο» νερό από τις ταράτσες και εν συνεχεία έκλεινε και η άλλη τρύπα, προκειμένου όλο το βρόχινο νερό κατά τη διάρκεια της υπόλοιπης χρονιάς να πηγαίνει κατευθείαν στη στέρνα. Ανάλογα με την τοποθεσία, την ιδιοκτησία, την κλίση, τη σύνθεση του εδάφους, τις ανάγκες της οικογένειας και με την οικονομική επιφάνεια γινόταν η κάθε κατασκευή, με τοπικά υλικά που προστατεύουν από διαρροές. Υπάρχουν διαφορετικά είδη στη φόρμα κατασκευής: κυκλικές, τετράγωνες, ορθογώνιες,ημικυκλικές, ορθογώνιες με τρούλο, ακανόνιστου σχήματος και παραλληλεπίπεδες.

Βασικά οι παλιοί κάτοικοι γνώριζαν ότι το νερό ήταν κοινωνικό αγαθό, δηλαδή για όλους, γι' αυτό και το μοιράζονταν. Το μέτρο και η συλλογικότητα ωφέλησαν πολύ τη Σίφνο και όλα τα νησιά να επιβιώσουν και να εξελίξουν την κοινωνία τους, όχι μόνο για το νερό, αλλά και για όλες τις άλλες πρακτικές του τρόπου ζωής τους. Τα νησιά ήταν ανέκαθεν πρότυπα διαχείρισης και αυτάρκειας εξαιτίας της νησιωτικότητάς τους χωρίς να επηρεάζεται η βιωσιμότητά τους από εξωγενείς παράγοντες. Τα περισσότερα νησιά, όπως και η Σίφνος πλέον έχουν εξελιχθεί σε εξαρτημένους τόπους κυρίως από την ενδοχώρα.

Τι άλλαξε

Τι άλλαξε όμως στα χρόνια κι από την ομαλή συμβίωση του ανθρώπου με τη φύση, ερχόμαστε κάθε χρόνο αντιμέτωποι με τη διατάραξη της ισορροπίας της;

Με την πάροδο των ετών η διαθεσιμότητα του νερού άλλαξε, μαζί με τις συνήθειες της κοινωνίας και τους τρόπους άντλησης, συλλογής και χρήσης του. Οι πιέσεις αυξάνονται, το ίδιο και τα προβλήματα, με αποτέλεσμα τα φαινόμενα λειψυδρίας ειδικά τους καλοκαιρινούς μήνες να είναι έντονα.

Σταδιακά οι παλιές τεχνικές εγκαταλείφθηκαν με την εξέλιξη της κοινωνίας και με το πέρασμα της πρωτογενούς παραγωγής στη μονοκαλλιέργεια του τουρισμού. Ρέματα μπαζώθηκαν για δρόμους και νέες κατασκευές, ενώ οι άνθρωποι δε χρειάζεται να αναζητήσουν το νερό στις πηγές και τα πηγάδια, αφού με την εξέλιξη των συστημάτων, το νερό είναι διαθέσιμο σε κάθε σπίτι μέσω του δημοτικού δικτύου και το άνοιγμα της βρύσης.

Σε συνδυασμό με τις ελάχιστες βροχοπτώσεις και τις υψηλές θερμοκρασίες (λόγω της κλιματικής αλλαγής), τα συστήματα αποτροπής της διάβρωσης εγκαταλείφθηκαν, με αποτέλεσμα μαζί με το γόνιμο χώμα να χάνεται κι ο υδροφόρος ορίζοντας. Σε αυτό συνετέλεσε και η ανεξέλεγκτη χρήση των γεωτρήσεων με εντατική άντληση του νερού του υπεδάφους, χωρίς σχεδιασμό όπου με την εισροή του θαλασσινού νερού, αλλοιώθηκε η ποιότητά του (υφαλμύρινση) και μειώθηκαν τα αποθέματα.

Με τη βοήθεια της τεχνολογίας δημιουργήθηκαν και συστήματα μονάδων αφαλατώσης, μετατρέποντας το θαλασσινό νερό σε γλυκό εξυπηρετώντας έτσι τις ανάγκες σε κατανάλωση. Ακόμα και η τεχνολογία όμως δεν έχει καταφέρει να λύσει το πρόβλημα του νερού με αποτέλεσμα το πόσιμο νερό να γίνεται μόνο από τα πλαστικά μπουκάλια με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την υγεία και το περιβάλλον.

Η υπερκατανάλωση στην οποία το δίκτυο δε μπορεί να ανταποκριθεί και οδηγεί σε διακοπές, δεν οφείλεται μόνο στη σημαντική αύξηση του εποχιακού πληθυσμού, αλλά και στην αλόγιστη χρήση που γίνεται από την αλλαγή του τρόπου ζωής, με συνήθειες που έχουν προκύψει τα τελευταία χρόνια στο άνυδρο νησί, όπως η υπερβολική χρήση πισινών και το ανεξέλεγκτο πότισμα κήπων, πολλές φορές με μη ενδογενή, υδροβόρα καλλωπιστικά φυτά, με αποτέλεσμα τεράστιες ποσότητες σε νερό εις βάρος όλων των καταναλωτών. Τα πρότυπα και οι κοινωνικές αξιώσεις των αστικών κέντρων που θέλουμε να υιοθετήσουμε και στα νησιά, αφενός μεν δε συνάδουν με το χαρακτήρα και τη λιτότητά τους, αλλά και υπονομεύουν τη βιωσιμότητα των κατοίκων τους.

Τι θα κάναμε μια μέρα χωρίς νερό?

Μήπως τελικά αυτή η ευκολία που μας παρέχεται το νερό σήμερα μας έχει οδηγήσει να ξεχάσουμε την πραγματική αξία του; Ποια είναι η εξέλιξή του στο χώρο και το χρόνο; Μήπως θα έπρεπε να συλλογιστούμε τι κάνουμε μια μέρα χωρίς νερό και να το εκτιμήσουμε; Μπορούμε να πατήσουμε ένα φρένο στους ταχείς ρυθμούς της σύγχρονης κοινωνίας και ανάπτυξης και να αναλογιστούμε παίρνοντας μαθήματα από την παλαιότερη κοινωνία της Σίφνου που μπόρεσε να διατηρήσει το νησί αυτάρκες για αιώνες με την πρακτική και τη στάση ζωής της.

Οι παραδοσιακές μέθοδοι, όπως η αξιοποίηση και επαναλειτουργία όλων των στερνών, η διατήρηση των ξερολιθιών και αναβαθμίδων, αλλά και νέες τεχνολογικές μέθοδοι είναι πρακτικές για την ορθολογική διαχείριση του νερού. Αλλά εφαλτήριο για μια τέτοια πράξη αποτελεί η αλλαγή του τρόπου σκέψης και δράσης, με την ενημέρωση μονίμων κατοίκων και μη, με το πιο απλό πράγμα, οικονομία στο νερό. Υπεύθυνοι χρήστες και καταναλωτές ενός αγαθού μπορούμε να γίνουμε από μόνοι μας ώστε να βοηθήσουμε το μέρος που βρισκόμαστε να πορεύεται αρμονικά στο τρίπτυχο του πολιτισμού, της ανάπτυξης και του τουρισμού που καλούνται να βρουν την ισορροπία.

Η ανεύρεση του νερού ήταν και θα είναι ένα επίτευγμα κι ένας φαύλος κύκλος συνέργειας του ανθρώπου και της φύσης. Η φύση με όλα τα αγαθά της μας προσφέρεται απλόχερα και μας αφήνει να τη χρησιμοποιούμε μέχρι εκεί που αντέχει. Για να μην πούμε το νερό νεράκι, ας πάμε με τα νερά της και ας μην «τσαλαβουτάμε» σε αχαρτογράφητα νερά.