Αλλαγές στα νησιά

Τα νησιά μας αλλάζουν ραγδαία. Ιδιαίτερα από την πανδημία και μετά, οι εξελίξεις είναι καταιγιστικές. Όχι μόνο στη Σίφνο, αλλά σε όλα τα νησιά. Πριν χρόνια μπορεί να συζητάγαμε για πράγματα που μπορεί να συνέβαιναν στο μέλλον, συμφωνώντας ή διαφωνώντας για κάτι που φανταζόμασταν ή προβλέπαμε ότι ίσως συμβεί. Τώρα, όμως, πολλοί άνθρωποι νοιώθουν ότι όσα συμβαίνουν γύρω τους, δίπλα τους, στο μικρό νησί μας τους έχουν ξεπεράσει. Σε ορισμένες περιπτώσεις μάλιστα νοιώθουν αδύναμοι να επηρεάσουν τις εξελίξεις, το βλέπουμε σε συζητήσεις και σε εκδηλώσεις να διατυπώνεται ξεκάθαρα, με απελπισία. Άλλοι, αντιθέτως σημαίνουμε συναγερμό, δραστηριοποιούμαστε για να συνδιαμορφώσουμε το μέλλον στο νησί μας.

Αγρότες βλέπουν ξαφνικά να “ενοχλούν” με τη γεωργική και κτηνοτροφική δραστηριότητά τους ανθρώπους που αγόρασαν ένα κομμάτι (αγροτικής κάποτε) γης και έχτισαν, όχι πλέον με σεβασμό και αγάπη στα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του νησιού (όπως έκαναν μέχρι πρόσφατα οι περισσότεροι νεοφερμένοι στο νησί). Αλλά με λογική “επένδυσης σε ακίνητα”, όπως θα έκαναν σε οποιαδήποτε άλλο μέρος του κόσμου.

Το μοναδικό αγροτικό και φυσικό τοπίο από την Πουλάτη μέχρι την Παναγιά του Βουνού και τον Πλατύ Γυαλό, από το Φάρο μέχρι το Βαθύ και τη Χερόννησο διαμορφώθηκε σε απόλυτη αρμονία με τη φύση χάρη στη δουλειά χιλιάδων ανθρώπων επί πολλούς αιώνες. Δεν ήταν αποτέλεσμα εγκατάλειψης αλλά, αντιθέτως, ενεργής ανθρώπινης παρέμβασης. Αυτό το τοπίο και ο χώρος κινδυνεύουν να αλλοιωθούν πλήρως μέσα στα επόμενα ελάχιστα χρόνια, όχι μέσα στους επόμενους αιώνες. Οι αλλαγές δεν θα προέλθουν μόνο εξαιτίας των δραματικών επιπτώσεων της εντεινόμενης κλιματικής κρίσης, αλλά, πολύ πιο γρήγορα, λόγω απουσίας του πλαισίου προστασίας, του μέτρου, του καθορισμού των αντοχών και της φέρουσας-οικολογικής ικανότητας του νησιού μας.

Τι είδους “ανάπτυξη” τελικά για τα νησιά;

Στη σημερινή εποχή συνήθως μετράμε την ανάπτυξη και την επιτυχία με όρους όπως εισόδημα, πλούτος, ΙΧ, μετοχές, κατοικίες, κοινωνικό στάτους. Έχουμε ξεχάσει όμως ότι όσα χρήματα και να έχει κάποιος δεν θα επιβιώσει αν το κλίμα καταρρεύσει – κάτι που γίνεται όλο και πιο πιθανό να συμβεί μέσα σε ελάχιστες δεκαετίες, το βλέπουμε παντού.

Ξεχνάμε ότι η ομορφιά της Σίφνου έχει να κάνει με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του νησιού μας, το μέγεθος, το μέτρο, την αρμονία. Αν μετατραπεί σε ένα αστικό τοπίο, σε απέραντο πάρκινγκ και με πλήθος ανθρώπων χωρίς σεβασμό σε αυτό το μοναδικό φυσικό και ανθρωπογενές περιβάλλον είναι πιθανόν πολλοί να νοιώσουμε ότι είμαστε ξένοι στον τόπο μας, όπως ακριβώς νοιώθουν πολλοί στη Μύκονο και στη Σαντορίνη. Ας σκεφτούμε ότι η ευτυχία και η ευημερία, η ομορφιά και η καλή ζωή μπορεί να μετριούνται με άλλους δείκτες, με άλλους όρους.

Κάποιοι θα μπορούσαν να σκεφτούν ότι “ο κόσμος προχωράει, θέλει να ζήσει καλύτερα, δεν μπορεί να μένει στα παλαιά”. Όμως εκεί ακριβώς είναι το ζήτημα. Ναι, δεν θέλουμε να μείνουμε στα παλαιά ως μια ανάμνηση, ως αγκύλωση σε ένα παρελθόν που έφυγε. Θέλουμε να δούμε τι είναι πραγματικά σύγχρονο και έχει ρίζες στο ισορροπημένο και σοφό παρελθόν και πάνω σε αυτό να διαμορφώσουμε το μέλλον μας, το μέλλον της Σίφνου, την κληρονομιά που θα αφήσουμε στις επόμενες γενιές.

Έχω πει πολλές φορές ότι οι πιο σύγχρονες οικολογικές ιδέες έχουν ρίζες σε όσα σοφά έπρατταν προηγούμενες γενιές σε σχέση με:

• τη σωστή χωροθέτηση, κατασκευή και λειτουργικότητα των οικισμών (δείτε την επιλογή των θέσεων σε σχέση με τον ήλιο και το μικρο-κλίμα),
• την αρχιτεκτονική (βιοκλιματική), τις κατασκευές (τοπικά φυσικά υλικά)
• το μέτρο, το όριο,
• τη σχέση ανθρωπογενούς - φυσικού περιβάλλοντος (αρμονία, συνεργασία, ενότητα, βιωσιμότητα),
• τη γεωργία (οικολογική γεωργία, αμειψισπορά, προστασία οικοσυστημάτων, κυκλική οικονομία, συνεργασία γεωργίας – κτηνοτροφίας, τοπική σπόροι, διατροφική επάρκεια),
• τις πρακτικές λύσεις στα προβλήματα (“πράσινες λύσεις με βάση τη φύση”),
• τη διαχείριση του νερού (δίκαιος διαμοιρασμός, ολοκληρωμένη οικολογική διαχείριση για τους ανθρώπους και τη φύση, συλλογή βρόχινου νερού, επαναχρησιμοποίηση νερών, προστασία πηγών πόσιμου νερού, μονοπάτια - δρόμοι του νερού, ξερικές καλλιέργειες εκεί που δεν υπήρχε νερό),
• την προστασία και μακροχρόνια διαχείριση του περιβάλλοντος (σοφή διαχείριση των φυτών και δέντρων, όπως σχίνου, κέδρων, φρυγάνων, μπόλιασμα δέντρων κ.ά),
• την ενέργεια (ανεμόμυλοι, νερόμυλοι, διαχείριση υπολειμμάτων από κλαδέματα, πετρόχτιστοι φούρνοι κ.ά.),
• στη διαχείριση και προστασία της γονιμότητας του εδάφους (πεζούλες και ζώνες φυτών και δέντρων μέσα σε κάθε χωράφι που δημιουργούν ένα ολόκληρο μικρο-οικοσύστημα πανίδας και χλωρίδας).

Τι σημαίνει τελικά “ανάπτυξη” και ευημερία;

Με οικονομικούς όρους ναι έχουμε “ανάπτυξη” στα νησιά. Μεγαλύτερα εισοδήματα, περισσότερα κτίρια, περισσότεροι τουρίστες, μεγαλύτερες εισαγωγές τροφίμων, περισσότερο τρέξιμο, πίεση, αρρώστιες, κοινωνικά προβλήματα, πολύ περισσότερα σκουπίδια, μποτιλιάρισμα. Μακροχρόνια πόσο βιώσιμο είναι αυτό;

Οι προβλέψεις για τη Μεσόγειο είναι ότι σε 20 - 50 χρόνια οι μέρες καύσωνα με θερμοκρασίες πάνω από 37-40 βαθμούς μπορεί να είναι ίσως και 30 το καλοκαίρι, από μια κατά μέσον όρο σήμερα. Οι Νορβηγοί επιδιώκουν να γίνουν η Ελλάδα του Βορρά, να αναδειχθούν σε “δροσερό καλοκαιρινό προορισμό” αφού η Μεσόγειος θα είναι σχεδόν αβίωτη, ή έστω πάρα πολύ ζεστή, με τους καύσωνες να την πλήττουν πολλές μέρες, με θερμοκρασίες να φτάνουν τους 42 και 45 βαθμούς και τουρισμός θα αλλάξει κατεύθυνση, από τον ήλιο και τη ζέστη, προς τη δροσιά.

Από την άλλη, η ξηρασία κατέστρεψε πρόσφατα την αγροτική παραγωγή στην Ισπανία, προκαλώντας μια βαθιά πολιτική, οικονομική και κοινωνική κρίση. Όμως, η ξηρασία είναι πιθανόν ότι δεν θα είναι η εξαίρεση αλλά η νέα κανονικότητα στη δική μας κλιματική ζώνη. Το εύκρατο μεσογειακό κλίμα εκτοπίζεται πιο βόρεια, εμάς μας πλησιάζει πλέον αυτό της αφρικανικής ερήμου.

Αλλάζοντας το κλίμα αλλάζει και το τοπίο, η βλάστηση, οι ισορροπίες που έχουν διαμορφωθεί, διαβρώνονται τα εδάφη. Ενώ συζητάμε για το ρόλο της απορρόφησης από το έδαφος και τα φυτά των αερίων που αλλάζουν το κλίμα, ίσως βρεθούμε να μειώσουμε τις δυνατότητες του εδάφους να παίξει ένα τέτοιο ρόλο στο μέλλον.

Μια ανάλογη παροδική κρίση στην Καλιφόρνια στάθηκε η αιτία της μεγάλης ύφεσης το 1929 που οδήγησε σε κατάρρευση της παγκόσμιας οικονομία. Δεν διαβάσαμε προσεκτικά τα μεγάλα αριστουργήματα που περιέγραφαν την εποχή με τα “Σταφύλια της Οργής” (Τζον Στάινμπεκ).

Κάτι ανάλογο, στάθηκε αφορμή για την έναρξη του εμφυλίου στη Συρία, αλλά και για πολλές από τις κρίσεις στην αφρικανική ήπειρο.

Ο έλεγχος του νερού προκάλεσε συνοριακές συγκρούσεις μεταξύ Ιράν και Αφγανιστάν πριν λίγες μέρες.

Πέρα από τις συγκρούσεις στο μεγάλο επίπεδο υπάρχουν και αυτές στο εσωτερικό των κοινωνιών, το μέλλον διαφοροποιείται και σε τοπικό επίπεδο.

Πόσο έχουμε λάβει υπόψη όλα αυτά όταν ονειρευόμαστε το μέλλον; Τι αλήθεια έχει μείνει από τα 3 δίκτυα νερού, τη σοφή διαχείριση και τον δίκαιο διαμοιρασμό του νερού που είχαν αναπτύξει οι προηγούμενες γενιές στη Σίφνο (δείτε τη σχετική συζήτηση που οργανώσαμε στο Ίδρυμα Πρόκου, στις 22 Ιανουαρίου 2023, με τίτλο “Ιστορίες νερού στη Σίφνο, από το παρελθόν στο σήμερα και το αύριο”);

Όμως, το μέλλον έχει πολύ ξηρασία και πρέπει, αναπόφευκτα, να ξαναχτίσουμε ένα ολοκληρωμένο μοντέλο για το νερό, λαμβάνοντας υπόψη τις ανάγκες και τους περιορισμούς που θα έχουμε. Το σοφό μοντέλο διαχείρισης του νερού που είχαμε στη Σίφνο είναι ζητούμενο σήμερα σε όλο τον πλανήτη, το είχαμε εμείς και πρέπει να το αναπτύξουμε περαιτέρω αντί να το αφήνουμε να καταρρεύσει.

Το πιο σύγχρονο και κυρίως σημαντικό για να διαμορφώσουμε ένα βιώσιμο μέλλον είναι να μάθουμε από αυτό το σοφό παρελθόν όχι για να το αναπολούμε αλλά για να διαμορφώσουμε, ενσωματώνοντας σοφές τοπικές πρακτικές, ένα σύγχρονο πλαίσιο με στρατηγικές, πολιτικές, εργαλεία και τρόπους ζωής που θα διατηρήσουν μακροχρόνια το νησί, την κοινωνία του, το τοπίο, τη φύση, τους οικισμούς, τον πολιτισμό, τις αξίες, τους υλικούς πόρους για μια πραγματική ευημερία. Τελικά την ευημερία και ευτυχία μας.